Нядаўняя выстава падпісных і датаваных твораў сакральнага мастацтва ў Нацыянальным мастацкім музеі адкрыла шырокай публіцы нямала шэдэўраў беларускага іканапісу. Адзін з іх – трыпціх-складзень 1760 года з Тураўшчыны. Ён нагадвае пра выдатную (і, на жаль, прызабытую) традыцыю, што бытавала ў нашым народзе многія стагоддзі. 

У ЗМАГАННІ З ШАШАЛЕМ 

Па словах вядучага навуковага супрацоўніка музея Любові Сысоевай, гэты твор у Беларусі не мае вядомых аналагаў. Яго асаблівая каштоўнасць хаця б у тым, што старадаўніх ікон з Гомельшчыны да нас дайшло вельмі мала, ды і складзеняў — абразоў, якія складаюцца з некалькіх створак, змацаваных паміж сабою, — захавалася зусім няшмат. 

Ікона, на якой выяўленыя Божая Маці Адзігітрыя, Святая Наталля і архангел Рафаіл, патрапіла ў музей у 1972-м дзякуючы адной з навуковых экспедыцый (агулам супрацоўнікі зладзілі іх болей за сорак!) і за паўстагоддзя амаль ніколі не выстаўлялася. Прычына зразумелая: вельмі дрэнны, бадай крытычны стан твора. Справа ў тым, што на працягу доўгага часу ўмовы захавання абраза былі зусім не музейныя. Як вынік, дошку, на якой ён напісаны, ладна стачыў шашаль. Музейных рэстаўратараў чакала няпростая задача: твор патрабаваў “рэанімацыі”. 

— Самае важнае для іконы — захаваць аснову, — кажа Любоў Сысоева. — Таму перад тым, як умацоўваць фарбавы слой, неабходна было “вылечыць” само дрэва. У кожную з праробленых шашалем дзірачак уводзілі спярша спірт, а потым адмысловыя хімічныя саставы, якія кансервуюць драўніну. Працэс вельмі доўгі, карпатлівы, але ў выніку “родная” аснова іконы нібы абнавілася дзякуючы сучасным матэрыялам. 

Божая Маці Адзігітрыя (у цэнтры)

Перамогшы шкоднікаў, рэстаўратар узяўся за аднаўленне самой выявы. Складаней за ўсё было працаваць з ляпным фонам: невядомы іканапісец тонка зрабіў яго на ляўкасе — тым спецыяльным белым слаі з крэйды і клею, на які, уласна, і наносяцца фарбы. 

— Ляпны фон — яркая прыкмета беларускага іканапісу менавіта XVIII стагоддзя, — распавядае даследчыца. — Калі раней арнаменты былі разнымі, дык пазней майстры навучыліся рабіць іх з ляўкаснай масы. І такі фон мае сваю кампазіцыйную нагрузку: дзякуючы яму ствараецца аб’ёмнасць, глыбіня. 

Рэстаўрацыя абраза ў музейных майстэрнях доўжылася болей за год. Некаторыя “траўмы” не лячылі адмыслова: сляды ад свечкі пакінулі як сведчанне яго гісторыі. 

НАПАМІН ПРА ЗАБЫТУЮ ТРАДЫЦЫЮ 

У сціслых звестках пра абраз адразу кідаецца ў вочы адно несупадзенне. Усясвяцкая царква ў Тураве, дзе ён быў выяўлены, збудаваная ў 1870 годзе, а ікона-складзень датуецца 1760-м (пра што адназначна сведчыць зроблены на ёй надпіс). Па словах Любові Сысовай, гэта невыпадкова: ад пачатку абраз для храма і не прызначаўся. Як і большасць складзеняў, ён “жыў” у прыватных хатах. 

— Гэта самы ранні з вядомых на Беларусі абшчынных ікон-складзеняў, — распавядае даследчыца. — Такія абразы належалі пэўнай вёсцы. Была традыцыя раз на год з нагоды адпаведнага сюжэта іконы — рэлігійнага свята — пераносіць яе з аднаго дома ў іншы. Адбывалася гэта ўрачыста, з адмысловым малебнам і святочнай бяседай. У той хаце, куды пераносілі абраз, забаранялася ладзіць гучныя забавы і лаяцца. 

Перанос зазвычай адбываўся ўначы і суправаджаўся запальваннем вялікай абшчыннай свечкі, якая рабілася на супольныя сродкі. Магчыма, менавіта яе сляды і праглядаюцца на іконе. 

Зразумела, такі абрад умацоўваў чалавечыя повязі ўнутры вясковай грамады, а ікона станавілася яе сімвалам, эпіцэнтрам жыцця. Што характэрна, такія абразы часам спалучаліся з адмысловымі скрыначкамі або шуфлядамі — тымі “сейфамі”, дзе захоўвалася грамадская казна. На святое ж рука не паднімецца… 

Як пісаў вядомы мастацтвазнаўца Юрый Піскун, традыцыя абшчынных ікон сустракалася ў беларускіх вёсках (прычым, што немалаважна, на ўсходзе) яшчэ ў сярэдзіне ХХ стагоддзя. Ды сёння ў “жывой” форме яе нідзе ўжо не захавалася, і нават памяць пра яе сцерлася… 

Што ж, магчыма, Маці Божая Адзігітрыя з Нацыянальнага мастацкага натхніць кагосьці адрадзіць добры звычай у сваёй вёсцы, як тое ўжо здарылася за апошнія дзесяцігоддзі з многімі самавітымі ўзорамі нематэрыяльнай спадчыны, якія атрымалі другое жыццё. 

ВОЛЯ ЗАКАЗЧЫКА 

Звычайна жыхары вёскі замаўлялі абшчынныя абразы ў складчыну, але ў гэтым выпадку грошы выдаткаваў канкрэтны дабрадзей, пра што сведчыць надпіс на іконе: “Сей образ отмнил Григорий Коледа…”. І такім чынам мецэнат упісаў сваё імя ў гісторыю — хай і адным радком. 

Магчыма, каб мы ведалі пра яго трохі болей, удалося б разгадаць загадку, адказу на якую даследчыкі не ведаюць. Чаму на адной са створак складзеня выяўленая менавіта Святая Наталля? Па словах Любові Сысоевай, звычайна на абшчынных іконах з’яўляліся самыя папулярныя ў народзе святыя: Мікола, Георгій (яго асабліва шанавалі воіны ці іх сваякі), Варвара… Заможная грамадзянка Нікамідзіі, якая разам з мужам прыняла мучаніцкую смерць за Хрыста ў IV стагоддзі, у гэты спіс не ўваходзіць. На іконе — адзіная на Беларусі выява Святой Наталлі, вядомая навукоўцам! 

— Пытанне, чаму на іконе была выяўленая менавіта яна, застаецца адкрытым, — кажа Любоў Сысоева. — Можна хіба выказаць здагадку: магчыма, такое імя меў блізкі замоўцу чалавек — дачка або жонка. А воля заказчыка часта ўплывала на выбар сюжэта іконы. 

АЎТАРСКІЯ САКРЭТЫ 

Як мяркуюць даследчыкі, крыніцай натхнення для аўтара абраза паслужыла гравюра Божай Маці з кнігі “Ірмалой”, выдадзенай у Кіеве (1753). Што цікава — хаця першааснова мае праваслаўнае паходжанне, у ёй прысутнічае ўласцівая для заходняга мастацтва сімволіка: прыкладам, Божая Маці трымае скіпетр. 

— Кампазіцыя абраза амаль поўнасцю паўтарае гравюру, — кажа Любоў Сысоева. — А вось трактоўка абліччаў больш набліжаная да беларускай іканапіснай традыцыі. 

У тыя часы такое было нярэдка: майстры з народа бралі за ўзор прафесійныя творы, а потым іх пераасэнсоўвалі. Параўнаўшы дзве выявы, лёгка прыйсці да высновы, што ні пра які плагіят тут не вядзецца гаворкі. Падазраю, аўтар абраза ў сваім XVIII стагоддзі не парушыў нават сённяшняе заканадаўства ў галіне аўтарскага права — зразумела, куды больш строгае, чым было ў яго час! 

Пагатоў у плане выканання майстар праявіў густ ды вынаходлівасць. Па словах даследчыцы, твор зроблены ў змешанай тэхніцы: пераважна гэта тэмперны жывапіс, але ж паверх яго — мазкі алейнымі фарбамі, каб надаць выяве мяккасць ды глыбіню і больш дакладна адлюстраваць фактуру тканіны. Адпаведна, аўтар валодаў пэўнымі сакрэтамі жывапісу, здатнымі палепшыць успрыманне твора ўважлівым гледачом. 

ХТО Ж МАСТАК? 

Яго імя мы наўрад ці калі даведаемся. Наконт асобы можна выказаць толькі адну гіпотэзу: чалавек гэта мясцовы, палескі. Замовіць абшчынную ікону мастаку, скажам, з Італіі вясковаму мецэнату было, хутчэй за ўсё, не па кішэні. 

— Думаю, гэта быў майстар сярэдняй рукі — не мясцовы “багамаз”-самавук, але і не прафесіянал, — выказвае здагадку Любоў Сысоева. — Ён умеў выбудаваць кампазіцыю, ведаў тэхналогіі жывапісу — што сведчыць пра досвед і навучанасць (якую не варта блытаць з адукацыяй). 

Зрэшты, абраз невядомага палескага іканапісца ўражвае ані не меней, ніж жывапіс тых замежных майстроў, якіх запрашалі на беларускія землі прадстаўнікі зусім іншага класа — магнаты. Бо, апрача рупнасці і ўмельства, ён уклаў у свой твор і душу, стварыўшы ўласныя, нешаблонныя трактоўкі вобраза кожнага з герояў — і Божай Маці, і святой, і архангела. 

Ілья СВІРЫН 

Фота з архіва музея