Тэатр як космас і маяк

Апублiкавана: 10 сакавiка 2023 Стужка Тэатры Мінск Суботнія сустрэчы

Аўтар: БУНЦЭВІЧ Надзея

У Нацыянальным акадэмічным драматычным тэатры імя М. Горкага прайшла прэм’ера спектакля “Ідыёт” паводле аднайменнага рамана Ф. Дастаеўскага. Рэжысёрампастаноўшчыкам выступіла Івана Жыган з Сербіі. У размове з творцам, што адбылася пасля завяршэння маштабнай працы, прымеркаванай да гадавіны з дня смерці пісьменніка, мы акцэнтавалі ўвагу на найбольш значных для Іваны разважаннях пра тэатральнае мастацтва. 

ПРА ТЭАТР 

Тэатр — гэта метафізіка, нейкая метабіялогія, метаастраномія, метагеаметрыя. У чорнай дзірцы сцэны, нібы ў космасе, чалавек мае спецыфічную сілу прыцягнення і адштурхвання. Нельга проста стаяць на сцэне і вымаўляць словы, бо тэкст насамрэч— гэта ўся тая прастора, дзе жывуць душы герояў. 

Мне вельмі важна, па якіх траекторыях людзі рухаюцца насустрач адзін аднаму. О, калі б мы ўмелі адчуваць чалавечае поле ў жыцці гэтак жа, як на сцэне, гэтак жа беражліва падыходзіць адзін да аднаго! Бо нашае нутро настолькі гарачае, што можа спапяліць. Шлях Чалавека да Чалавека амаль ніколі не можа быць прамым. Прамая лінія — метафара адсутнасці жыцця. Рухі і рытмы нашых фраз, крокаў, бегу заўсёды вельмі падобныя да пульсацыі сэрца. Кожнае дзеянне на сцэне мае сваю лінію, падобную да электракардыяграмы. 

Ды сама тэатральная сцэна — гэта ж не скрыня, не падлога, не дошкі ці нейкія прылады. Крокі артыстаў па ёй я параўнала б з хадой па вадзе. Верыш усёй душой у тое, што робіш? Значыць, ідзеш. А не верыш — тонеш. Гэтак жа і са сцэнічным святлом. Бачна тое, што асветлена не звычайным пражэктарам, а пражэктарам сэрца. Таму што променем, які азарае ўсё навокал, павінен быць сам чалавек. 

Гадоў 15 таму я напісала кнігу “Пячатка тэатра”. Яшчэ тады выказала думку, што ў далёкай, як мне здавалася, будучыні акцёры пачнуць зноўку вучыць людзей мастацтву... кахаць. А зараз бачу: магчыма, тая “далёкая будучыня” ўжо наступіла? Мы крыху астылі, сталі больш рацыянальнымі — і надта многае згубілі. Тэатр жа павінен заставацца маяком, бо ў гэтым яго адказнасць перад чалавецтвам. Пражываючы адчужэнне, людзі ўсё больш і больш будуць прыходзіць у тэатр паглядзець на жывыя чалавечыя адносіны. Гэта заўжды з’яўлялася цудам, а сёння, у эпоху планшэтаў і робатаў, — тым больш. 

Акцёры на сцэне імкнуцца прыстасоўвацца адзін да аднаго, без гэтага не будзе гарманічнага ансамбля. Упэўнена, калі б усе працавалі над сваімі адносінамі так, як гэта робяць артысты ў добрым спектаклі, дасягаючы дасканаласці, на зямлі наступіў бы рай. 

Што для мяне самае прывабнае ў тэатры? Прысутнічаць пры сакраманце Нараджэння. Ты быццам бачыш, як пачынаецца зара, з’яўляецца сонечнае святло. Знаходзішся быццам побач з аўтарам і яго героямі, становішся сведкам вялікай таямніцы — зараджэння кожнага ўздыху на сцэне. Бо ў тэатры з цішыні ўзнікае слова, з цемры— святло, з вачэй выцякае сапраўдная, яшчэ гарачая сляза, з судотыку сэрцаў, нібы іскры з камянёў, — з’яўляецца агонь... Ты быццам прысутнічаеш пры родах! Стварэнне — працэс заўжды непаўторны. Але ў тэатры, як ні дзіўна, усё нейкім цудам паўтараецца— на кожным новым паказе спектакля. Нават Яе Вялікасць Смерць штораз мае сваю “рэпрызу”. Што гэта, як не пераможныя здзекі тэатра са смерці? 

ПРА ДЗЯЦІНСТВА 

Мае бацькі — вельмі вядомыя артысты. Тата Стэва Жыган паставіў 60 маштабных спектакляў, цётка была найлепшым тэатральным касцюмерам Югаславіі, другая цётка — піяністка, брат — мастак. Я гушкалася не ў парку на арэлях, як усе дзеці, а на арэлях матроса Атэла, на якіх герой у спектаклі майго бацькі вельмі эфектна забіваў Дэздэмону. Пэўна, на гэтых велізарных арэлях, лежачы на белых шаўковых прасцінах цудоўнай Дэздэмоны, яшчэ ў дзяцінстве я зразумела словы таты: “Мастацтва звязвае чалавека з боскай прыродай, робячы яго часткай, а часам і рабом планетарных стыхій. Што чалавека ў вялікіх спектаклях няспынна хвошчуць вятры, збіваюць з панталыку туманы, палохаюць прывіды-ўявы, мучаць, раздзіраюць маразы, зводзіць з розуму спякота, зачароўвае неба... Што нашы лёсы на сцэне з’яўляюцца адной з формаў велічнага вар’яцтва прыроды”. 

У яго архівах захавалася вялікая перапіска з вядучымі дзеячамі тэатра: рэжысёрам Юрыем Завадскім, акцёрам Міхаілам Царовым, з Мікалаем Бурляевым, Мікітам Міхалковым. Сярод маіх дзіцячых успамінаў— тое, як у нас начаваў знакаміты рэжысёр Георгій Таўстаногаў, у якога ў Пецярбургу тата ставіў югаслаўскія п’есы. 

Часам я называла бацьку дыназаўрам, адчуваючы, што такіх, як ён, ужо тады амаль не засталося. Памятаеце, Дастаеўскі казаў пра Вярсілава ў рамане “Падлетак” як пра “апошняга еўрапейца”: іх было, маўляў, “толькі тысячу”. А зараз? Верагодна, можна пералічыць на пальцах. 

АБ АВАНГАРДЗЕ І ТРАДЫЦЫЯХ 

У бацькі ва ўсім былі новыя падыходы, ён казаў: “Мастацтва павінна не адлюстроўваць тое, што ўжо вядома чалавеку, а ствараць невядомае”. Пры гэтым тата заўжды заставаўся прамым спадкаемцам Станіслаўскага. Бо шукаць нешта нябачанае і нечуванае — гэта не значыць адмаўляцца ад асноў нашага мастацтва. Тое якраз вельмі актуальная тэма. Людзі сёння часам выракаюцца роднай глебы, сям’і, традыцый, вечных каштоўнасцей. Тэатр першым раскрыў гэты духоўны крызіс. На Бялградскім міжнародным тэатральным фестывалі ВITEF яшчэ ў 1970-х гадах на сцэне запанавалі гомасексуалы. Тут акурат і намячаўся скон сённяшняй спажывецкай цывілізацыі — толькі, не дай божа, не канец Чалавека і яго Мастацтва. Правяду аналогію з жывапісам. Калі ты ўмееш маляваць, як Леанарда да Вінчы, дык спакойна можаш сысці ў абстракцыю — і яна не страціць глыбокіх каранёў сэнсу. А калі не ўмееш маляваць, у тваёй абстракцыі застанецца толькі нікчэмная спроба ўцячы ад уласных комплексаў і невуцтва. 

Цяпер вельмі шкадую, што падчас рэпетыцый не вяла дзённік,бо з вашымі таленавітымі людзьмі нараджалася сапраўднае натхненне.

Чалавек мастацтва ніколі не павінен імкнуцца быць першым, але, азіраючыся, ён разумее, што ўвесь час аказваўся на барыкадах і рабіў нечаканыя крокі. Я шчаслівая, што ў мяне ўсё жыццё — на нейкіх рубяжах і гранях. Бо задача мастацтва, па-мойму, складаецца з таго, каб пераскочыць прорву і перавесці туды, на іншы бок, сваіх гледачоў — даць ім выйсце, руку, усмешку, прыступкі да неба. 

АБ ПРЫГАЖОСЦІ 

У Дастаеўскага ўсе галоўныя гераіні — прыгажуні. Можа, гэта несправядліва, але ж, калі ступаеш нагой на пустазелле, яго менш шкада, чым калі раздушыш прыгожую кветку — а тым больш з Чырвонай кнігі. Таму калі гіне Настасся Філіпаўна, мы пражываем сапраўдную трагедыю. Настасся — адзіная гераіня ў сусветнай літаратуры, якая шпурляе грошы ў агонь. Гэтым жэстам яна перарасла свой час і паказала, што толькі з попелу згарэлых асігнацый мы, людзі ХХІ стагоддзя, можам уваскрэснуць, як птушка фенікс. А што да “прыгажосці, якая выратуе свет”— гэта і ёсць прыгажосць князя Мышкіна. У адрозненне ад супермена Захаду, які дэманструе мускулы, “супермен” Дастаеўскага дорыць нам сваё сэрца. Побач з ім усе мы становімся дзецьмі і, самае галоўнае, пачынаем смяяцца, як дзеці... 

ПРА ПАДРЫХТОЎКУ СПЕКТАКЛЯ 

“Ідыёта” рабіў мой бацька ў 1990-х: я невыпадкова пазначыла тату сурэжысёрам цяперашняй пастаноўкі. У 2023-м, пачаўшы з “рымейка”, мы атрымалі прывілею стартаваць не з нуля, а з вяршыні. Але гэта і велізарная адказнасць! Мы былі абавязаны паляцець з тых вяршынь і не зваліцца, а прызямліцца да сённяшняга гледача. І мы, здаецца, выдатна паляцелі — тым больш што вашыя артысты не птушаняты, а нейкія буслы, арлы, жураўлі, жар-птушкі. Руслан Чарнецкі ўжо пры першай сустрэчы натхніў мяне прыдумаць у спектаклі новую ролю — Фёдара Дастаеўскага. Ганаруся і тым, што паспела адкрыць у вашым тэатры новую зорку — Аляксея Качана, якога падчас рэпетыцый часцяком называла беларускім Марлонам Брандо. Больш за ўсё я настойвала на ўсмешцы, якая так патрэбна сённяшняму чалавеку: на прамяністай усмешцы князя Мышкіна — Андрэя Сенькіна, на зіхатлівай, бы заранак, усмешцы Аглаі— Вольгі Здзярскай, цёплай усмешцы генераліхі Епанчынай — Вікторыі Кавальчук, пагрозлівым смеху Рагожына— згаданага Аляксея Качана, заразным смеху Фярдышчанкі — Дэвіда Разумава. Дарэчы, струмені слёз Настассі Філіпаўны (Веранікі Пляшкевіч) і яе саперніцы Аглаі (Вольгі Здзярскай), па-мойму, цікавейшыя нават за самы цудоўны вадаспад. Але ж не патрэбныя дарагія авіябілеты, пералёты, бо ўсе гэтыя штосекундныя падзеі шчодра дораць вашыя артысты Нацыянальнага акадэмічнага драматычнага тэатра імя Максіма Горкага ў Мінску. Я вельмі ўдзячная ўсім — ад кіраўніцтва ўстановы і кампазітара Цімура Каліноўскага да работнікаў пашывачнага цэха. Бо касцюм — не тое, што артыст надзявае, а тое, што, наадварот, павінна агаліць цела, каб заззяла душа. У тэатры, як і ў жыцці, усё ўзаемазвязана. Усе павінны служыць адзін аднаму, быць адзін для аднаго слугамі — пра гэта яшчэ Дастаеўскі казаў. Таму ў нашым спектаклі і дом — не дом, ён часам выступае як сукенка Настассі Філіпаўны, а вытанчаныя прамяні святла становяцца шлейфам для гэтай сукенкі. Каб у апісанай фабрыцы новага жыцця атрымалася тая ўзаемазвязанасць, рэжысёр больш за каго-небудзь іншага павінен служыць усім, з кім працуе. Тады і ўзнікне сапраўдная “прыгода з невядомым канцом”, як мой бацька называў спектаклі. 

Я мела шчасце патрапіць у сапраўдны тэатр, цудоўны горад. І за гэта вельмі ўдзячная найперш міністру культуры Беларусі Анатолію Маркевічу, які зразумеў, наколькі патрэбен сёння князь Мышкін менавіта маладому пакаленню. Я патрапіла ў ансамбль, дзе ніводны акцёр не адмовіўся ад маленькай ролі, дзе мастацкі кіраўнік тэатра Сяргей Кавальчык “выкаваў” выдатны калектыў. Цяпер вельмі шкадую, што падчас рэпетыцый не вяла дзённік, бо з вашымі таленавітымі людзьмі нараджалася сапраўднае натхненне. Але галоўнае — спектакль нарадзіўся. Насамрэч! 

Надзея БУНЦЭВІЧ

Фота Таццяны МАТУСЕВІЧ