Новы выставачны сезон у сталічным Палацы мастацтва пачала экспазіцыя да 95-годдзя Гаўрылы Вашчанкі. І гэта не звычайная “дацкая” рэтраспектыва — знаходкі зробяць нават абазнаныя ў творчасці мэтра. 

Цэлы паверх галерэі адведзены пад знакавыя творы ад сярэдзіны мінулага стагоддзя да канца 2000-х з фондаў Нацыянальнага мастацкага музея, Нацыянальнага цэнтра сучасных мастацтваў і з сямейнай калекцыі. Сустракае гледачоў бронзавы партрэт Гаўрылы Вашчанкі — прысвячэнне класіку ад скульптара Уладзіміра Слабодчыкава. Традыцыйнае рашэнне для падобных экспазіцый. Аднак рызыкну зрабіць здагадку, што герой пачаў бы з прысвячэння зямлі і людзям, бо яго праграма заключаная ў лаканічнай фразе: “Кожны сапраўдны творца ўвасабляе сабой Радзіму”. 

ПРАЗ ЛАКАЛЬНАЕ — ПРА ГЛАБАЛЬНАЕ 

Менавіта карцінамі на тэму роднага Палесся майстар знаёмы шырокай публіцы. Аднак ён, непарыўна знітаваны з гэтай зямлёй, не стаў закладнікам настальгіі ды пазбег этнаграфізму — і падняўся значна вышэй за прыступку лакальнага песняра. Жывапісец разважаў пра пытанні ўсёабдымныя, прапаноўваў чалавецтву ўласную канцэпцыю існавання прыроды і грамадства. А яна, у сваю чаргу, вынікае з традыцыйнай карціны свету беларусаў. Увогуле творчасць Гаўрылы Вашчанкі варта назваць візуальнай энцыклапедыяй нашай народнай філасофіі, дзе зямля ўспрымаецца асновай жыцця, адзінства чалавека з навакольным светам — залогам гармоніі, а шанаванне дзядоў— гарантыяй шчаслівай будучыні. 

Што ёсць лад, мастак паказаў на палатне “Радасць быцця”: рэдкая спакойная хвіліна ў напоўненым клопатамі жыцці, калі можна прысесці на беразе ракі і сачыць, як цячэ вада ды гуляецца сонца ў ёй, як рухаюцца аблокі. Нейкая дзіўная асалода разлітая ў прыродзе. У карціне “Ліпеньскі мёд” заключаная радасць плёну ад сумленнай працы — не проста вымушанай справы, але і ганаровага занятку, што паходзіць ад Бога. Селянін збірае плады работы ў адзінстве з прыродай (не забывайма і пра сакральны статус пчалы), ізноў наваколле поўніцца прыўзнятым настроем. 

Ангеліна Вашчанка

Акрамя таго што ў палітры класіка сабраныя колеры Беларусі— збажына, балотная руда, хваёвая кара, бохан хлебу і сама зямля, ягоныя вобразы нібы пазычаныя з міфапаэтычнай творчасці продкаў. Улюбёныя буслы, верагодна, не проста сімвал роднай краіны. Птушкі ў традыцыйнай культуры ўспрымаліся як пасярэднікі між светамі, душы памерлых продкаў. На палотнах пераў- васобленыя дзяды застаюцца побач з жывымі — ахоўваюць іх (“Матчыны крылы”, “Маё Палессе”, “Ave Айчыны”) і непакояцца разам з імі ў цяжкія хвіліны (“Спалох. Палеская песня”). Камяні — даўняя частка нашага ландшафту. Валуны былі цэнтрам паганскага капішча, следавікі лічыліся праявай боскай прысутнасці, у кавалак горнай пароды, паводле легенд, ператвараўся чалавек за свае правіннасці. Выкарыстоўваў гэты спрадвечны вобраз і Гаўрыла Вашчанка. У яго работах на камянях нярэдка праступаюць чалавечыя абрысы. І яшчэ адзін часты вобраз — магутныя дрэвы. Сімвалічны цэнтр, які яднае неба, зямлю і падземны свет. 

АКЦЭНТ НА ВЕЧНЫМ 

Давялося прачытаць аднойчы каментарый пра нейкую “няправільную”, савецкую беларускасць Гаўрылы Вашчанкі, а разам з тым пра яго прыстасаванства. Юбілейная рэтраспектыва пераконвае ў памылковасці той думкі. У экспазіцыі ёсць палотны, прысвечаныя розным перыядам нашай мінуўшчыны (“Адраджэнне”, “Нашчадкам”). І гэта толькі дробная частка. Мастак пакінуў у спадчыну славутую энкаўстыку “Асветнікі”, партрэты Кірылы Тураўскага, Сымона Буднага, іншых культурных і дзяржаўных дзеячаў мінулых эпох. І ўсё ж вядомасць яму прынеслі работы пра ўбачанае самім і перанятае ад маці. Цытую навукоўца Дзмітрыя Скварчэўскага: “Сапраўдную каштоўнасць уяўляла духоўная спадчына продкаў, культура, лад і правілы, якія былі апірышчам у неспакойным, вірлівым свеце”. Гаўрыла Вашчанка зрабіў стаўку на адвечнае і выйграў. А пазбегнуць удаванага пафасу і зрабіць творы пра буйныя гістарычныя падзеі шчырымі дазволіў акцэнт на асабістым. Пра вайну і Чарнобыльскую катастрофу, пэўна, выказваўся праз уласны боль, а не таму што патрабаваў статус ці жаданне трапіць у парадак дня. 

Што да прыстасаванства, зварот Гаўрылы Вашчанкі да рэлігійных матываў у постсавецкі час падаецца цалкам натуральным. Чаго не скажаш пра яго калег, якія спачатку пачкамі выпускалі партрэты Леніна, а пасля — калі дазволілі — выступалі з крытыкай камуністычнай ідэалогіі. Гаўрыла Харытонавіч размясціў “манахаў у расе”, як казала тагачаснае начальства, на сваім манументальным роспісе ў 1976 годзе. 

СЮРПРЫЗЫ З СЯМЕЙНАГА ЗБОРУ 

Акрамя хрэстаматыйных твораў, у Палацы мастацтва паказалі малавядомыя работы народнага мастака з калекцыі сям’і. Гэта магчымасць даведацца, як пачуваўся заснавальнік “лірычнага манументалізму” ў іншых фарматах і тэхніках. Упершыню шырокай публіцы даступныя невялічкія накіды. Толькі аднойчы ў сталіцы дэманстраваліся пастэлі і акварэлі Гаўрылы Вашчанкі. У іх творца звяртаецца да звыклых жанраў пейзажа і партрэта. На фоне буйных жывапісных палотнаў яны вылучаюцца большай летуценнасцю і нават меланхалічнасцю. Калі карціна “Бабіна лета” хутчэй перадае надзвычайную адухоўленасць пажылой жанчыны, то пастэль “Апалае лісце” адлюстроўвае журбу чалавека, які наблізіўся да іншасвету. 

ДУБОВЫЯ ПАРАСТКІ

Яшчэ адна разынка становіцца зразумелай ужо з назвы выставы — “Дынастыя”. У адной зале з творамі Гаўрылы Харытонавіча дэманструюцца работы яго сына Канстанціна і ўнучкі Ангеліны. На іншай мове яны працягваюць дыялог паміж мінулым і цяперашнім, распачаты старэйшынам. 

Канстанцін Вашчанка

Пунктам судакранання ў творчасці бацькі і сына стала постаць усходнеславянскага першадрукара. Спадар Канстанцін, які працуе ў дызайне, станковай і кніжнай графіцы, займаўся мастацкім афармленнем шматтомнага факсімільнага выдання “Кніжная спадчына Францыска Скарыны”. Тэму асветніка ён развіў і ў жывапісе — абагульнены вобраз кніжніка з’явіўся на аднайменным палатне. У якасці сімвалічнага моста паміж пакаленнямі экспазіцыянеры скарысталі стэнд, на адным баку якога размешчана бацькава карціна “Нашчадкам” з выявай перша- друкара, а на другім — сынава копія гравюры Скарыны “Бог у раі”. 

Ангеліна Вашчанка толькі ў пачатку творчага шляху. Яна скончыла Мінскую дзяржаўную гімназію-каледж мастацтваў і цяпер навучаецца ў Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў. У свае 24 гады дзяўчына ўжо паўдзельнічала ў Трыенале графічнага дызайну, праекце “Графіка года”, “Арт-Мінску”, “Восеньскім салоне” ды іншых буйных выставах. Перавагу яна аддае літаграфіі і афорту. У гэтых тэхніках адлюстроўвае міфалагічныя сюжэты, разважае пра светабудову і таямніцы чалавечай сутнасці. 

Галоўнае, што прывіў Гаўрыла Вашчанка сыну і ўнучцы, — гэта ўменне прыкмячаць хараство наваколля і любоў да роднага. Абое кажуць, на светапогляд паўплывалі сумесныя паездкі і прагулкі. Пасля вандровак заўсёды хочацца вярнуцца дадому. Ці не гэта галоўны плён для продка-настаўніка, які быў перакананы: мастак не можа не быць патрыётам сваёй зямлі. 

Данііл ШЭЙКА 

Фота Таццяны МАТУСЕВІЧ