Хрысціянскія святы мы нярэдка ўспрымаем праз прысвечаныя ім абразы — вачыма аўтараў гэтых выяў. І сёння многіх асабліва ўражваюць іконы, што рабіліся ўмельцамі з народа, чыя непрафесійнасць кампенсавалася кранальнай шчырасцю. Падобныя творы,бы тыя масткі ў часе,дазваляюць зазірнуць у душы нашым далёкім продкам і калі не спазнаць, то хаця б адчуць светапогляд прашчураў. А яшчэ такія абразы становяцца крыніцай самых розных гістарычных звестак — часам зусім, здавалася б, “не па тэме”. Скажам, менавіта з біблейскіх сюжэтаў,увасобленых майстрамі-прасталюдзінамі, мы можам даведацца,якім пару-тройку стагоддзяў таму было начынне на беларускіх кухнях. Пра гэтыя ды іншыя цікавінкі народнага іканапісу распавядае кандыдат-мастацтвазнаўства, старшы навуковы супрацоўнік Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі Галіна Флікоп-Світа.

— Спрэчкі, якое мастацтва можна называць народным, вядуцца, здаецца, бясконца. Ці ёсць у навукоўцаў пэўнасць адносна іканапісу?

— Ды не, у розных даследчыкаў разуменне “народнасці” абразоў можа істотна адрознівацца. Нехта ў якасці асноўнага крытэрыю бярэ пад увагу сацыяльнае паходжанне іканапісцаў, асабліва тых, што стваралі для сельскіх храмаў. Канешне, такія ўмельцы часцей былі з простага люду і заўсёды заставаліся яго часткай, носьбітамі яго светапогляду. Беларускі іканапіс пераважна фарміраваўся мясцовымі майстрамі, якія адлюстроўвалі роднае і блізкае для іх. Ён нёс эстэтыку, звыклую для пэўнага асяроддзя, арыентаваўся на адпаведныя густы і ўяўленне пра хараство. 

Іншы падыход, які таксама мае права на існаванне, канцэнтруе ўвагу не на аўтарах, а на аўдыторыі. Справа ў тым, што недзе з ХІХ стагоддзя, асабліва ў другой яго палове, мастацтва і сапраўды пайшло ў народ. У гэты час абразы сталі масава з’яўляцца не толькі ў храмах, але і ў звычайных хатах. Іконы прадавалі на кірмашах, існаваў велізарны рынак, творы былі даступнымі па цане. То-бок не проста рабіліся выхадцамі з народа, а рэальна ў народ “ішлі”. 

Ці лагічна называць падобнае мастацтва народным? Здавалася б, тут і сумнявацца не выпадае: яно народнае па самой сваёй сутнасці. Але ёсць і падводны камень. Майстэрні паставілі стварэнне ікон на паток — і пры гэтым працавалі даволі прафесійна. Часта ў такіх аўтараў, што называецца, была набітая рука: яны ведалі анатомію, прапорцыі, рабілі ўсё якасна, але паўтараліся і адпавядалі пэўным стандартам. 

— Згодны, больш за ўсё ў народным іканапісе мы цэнім менавіта арыгінальнасць, незвычайны адыход ад канона. Аднак трохі дзівіць, як такое было магчымым у рэлігійным мастацтве ўсходняй традыцыі, дзе, здаецца, заўсёды існавалі даволі строгія правілы. 

— Справа ў тым, што насамрэч канон з’явіўся не так і даўно — усяго толькі на пачатку ХХ стагоддзя. Раней жа не было выразнага і дакладнага рэгламенту — маўляў, маляваць абразы можна толькі так, і ніяк іначай. Зразумела, існавала традыцыя, у межах якой і працавалі іканапісцы. Вядома ж, прытрымліваліся і пэўных правілаў, бо сюжэт павінен быць пазнавальным, той ці іншы святы мае свае атрыбуты і “вонкавыя прыкметы” (скажам, бараду пэўнай формы або валасы пэўнага колеру)… Але ў рамках зададзенай схемы ніхто не забараняў аўтару праяўляць уласную творчую фантазію. Галоўнае патрабаванне — каб напісана было “благолепно”. 

— А калі нехта лічыць, што не? 

— Канфлікты на гэтай глебе часам і сапраўды ўзнікалі. Скажам, не так даўно ўдалося знайсці ў архівах даволі кур’ёзны дакумент сярэдзіны ХІХ стагоддзя. Кіраўнік Целяханскага дабрачыння пісьмова скардзіцца ў Мінскую праваслаўную духоўную кансісторыю, што абразы ў царкве ў Малькавічах “безобразны”, а ўсе спробы прымусіць мясцовы прыход замяніць іконы не ўвянчаліся поспехам. Вышэйшая інстанцыя таксама прыйшла да падобнай высновы. Ды палескі люд, якога тыя абразы цалкам задавальнялі, наколькі я разумею, сваё адстаяў. 

— Тут мы гаворым пра густы. Але ж ці не са школьнай лавы мне запомнілася слова “канон”… 

— Калі сёння згадваюць царкоўны канон, звычайна — свядома ці не — маюць на ўвазе рускі праваслаўны іканапіс (дарэчы, калі заглыбіцца ў гэтую тэму, мы хутка пераканаемся, што і ён быў даволі разнастайны). Аднак у Беларусі іканапісная традыцыя вельмі істотна адрознівалася, і гэта варта разумець ад пачатку. 

— Чым абумоўлена непадабенства? 

— Самымі рознымі фактарамі. Скажам, у Расіі іканапісцы звычайна працавалі пры манастырах, якія задавалі пэўны напрамак. У нас жа ў XVII— XVIII стагоддзях сакральныя творы вырабляліся пераважна людзьмі свецкімі — звычайнымі рамеснікамі, якія малявалі збольшага “самі па сабе”. На беларускіх землях за іканапісцамі не было моцнага кантролю — адпаведна, у майстроў не было страху парушыць нейкае правіла, што, уласна, і спрыяла росквіту таго мастацтва, якое мы сёння называем народным. 

— На якія часы прыпаў гэты росквіт? 

— У XV—XVI стагоддзях, з якіх да нас дайшлі хіба адзінкавыя ўзоры іканапісу, яшчэ даволі выразна прасочваецца вобразная сувязь з Візантыяй, аднак спакваля, бліжэй да XVIІ ст., паўстаюць ужо і мясцовыя асаблівасці. Часам бурлівага росквіту народнай плыні стане наступны век. А прыкладна ў сярэдзіне ХІХ стагоддзя пачалася пэўная ўніфікацыя. Але адначасова з’яўляюцца саматужныя майстры і цэлыя іканапісныя асяродкі, якія працуюць на патрэбы простага люду, пішуць абразы для хат, а не для храмаў. Гэта новы этап у развіцці на¬ роднага іканапісу. 

— Вы кажаце пра вобразную сувязь. А ці была пераемнасць у плане мастацкіх тэхнік? 

— Так, і даволі доўга. Многія народныя майстры захоўвалі тыя тэхналогіі, якія з’явіліся яшчэ ў візантыйскім мастацтве. Іконы намаляваны на дошцы, пакрытай павалакай і ляўкасам, — але там выяўлены, скажам, палескія тыпажы. Аднак недзе ў XVII ст. ці нават крыху раней пачынаюцца эксперыменты: напрыклад, у якасці асновы для абразоў выкарыстоўваецца палатно, што, дарэчы, у пэўнай меры ўплывае на мастацкую вобразнасць. У наступным, XVIII стагоддзі з’яўляюцца і абразы на шкле. Магчыма, гэта своеасаблівы водгук на ўсплёск папулярнасці вітражоў у касцёлах Еўропы.

— Як ставіліся да мастакоў-іканапісцаў у тагачасным грамадстве? Ці адчувалі да іх нейкі асаблівы піетэт? 

— Думаю, адносіліся найперш як да “сваіх”. Так бы мовіць, запанібрата. Але гэта датычыцца іканапісцаў з таго ж асяроддзя. Мяркую, што агулам стаўленне было, як і да адпаведнай сацыяльнай групы — рамеснікаў або духоўных асоб: святароў ці манахаў. 

— Сёння кожны, хто хоча стаць мастаком, ведае, куды яму звярнуцца. А дзе можна было засвоіць патрэбныя навыкі ў мінулыя эпохі, калі ніякіх профільных навучальных устаноў не існавала? 

— Пытанне складанае, бо даступныя нам гістарычныя крыніцы адказу на яго не даюць. Ды і што тут гаварыць: мы не ведаем не толькі біяграфіі іканапісцаў, але ў пераважнай большасці выпадкаў і нават імёны. Ёсць хіба некалькі выключэнняў: так, Васіль Маркіянавіч са Слуцка меў звычку падпісваць і датаваць абразы. Дзякуючы пошукавай працы даследчыкаў у архівах высветлілася, што ўмелец паходзіў з праваслаўнага купецкага роду, вучыўся ў іканапіснай майстэрні Кіева-Пячэрскай лаўры. 

Ды, мяркуючы па ўсім, часцей за ўсё гэта была пераемнасць ад майстра да вучня. Не раз паўставалі і сямейныя дынастыі, што наогул звыкла для тых часоў. Скажам, захаваліся абразы бацькі Слава і сына Томаша Міхальскіх, якія ў сярэдзіне XVIII стагоддзя працавалі на Валыні ды Палессі. 

З ХІХ стагоддзя мастацтва пайшло ў народ, таму ў гэты час абразы сталі масава з’яўляцца не толькі ў храмах, але і ў звычайных хатах.

У архівах мне ўдалося адшукаць кантракты на напісанне ікон з майстрам сярэдзіны ХІХ ст. Стэфанам Сулкоўскім. З аднаго дакумента вынікае, што бацька адмыслоўца быў уніяцкім святаром і таксама ствараў абразы. Напэўна, ён і перадаў гэтае ўмельства сыну, якому давялося працаваць ужо па скасаванні уніі, калі храмы пераабсталёўваліся згодна з новымі павевамі. 

— А ці моцна адрозніваліся іконы, напісаныя для храмаў розных канфесій у той час, калі веравызнанні суіснавалі? Ці быў гэты фактар вызначальным? 

— Насамрэч, не. У большасці выпадкаў праваслаўныя і ўніяцкія абразы таго ж XVIII стагоддзя адрозніць даволі складана. Выкажу нават такую гіпотэзу: адны і тыя ж майстры маглі аздабляць храмы розных канфесій у сваім рэгіёне. 

— Цікава, адкуль мясцовыя аўтары чэрпалі вобразы? Вось, напрыклад, ікона “Уваход Гасподні ў Іерусалім”: шматфігурная кампазіцыя, на якой, да ўсяго, выяўлены чужы горад… Столькі трэба розных дэталей прадумаць, а Сеціва ж тады не існавала! 

— У якасці першакрыніц часта выкарыстоўвалі гравюры— творы тыражнай графікі на той час ужо з’яўляліся дастаткова распаўсюджанымі. Асабліва папулярнымі ў якасці ўзораў былі выданні Кіева-Пячэрскай лаўры. Дарэчы, імі ахвотна карысталіся і ўніяты, хаця і мелі свае магутныя друкарні — скажам, тую ж Супрасльскую. Траплялі ў нашы краі і заходнееўрапейскія ўзоры, якія таксама станавіліся крыніцай пераймання. 

— Значыць, у аснове ўсё ж было прафесійнае мастацтва? 

— Так, самавукі-іканапісцы часам перамалёўвалі прафесійныя гравюры ледзь не адзін у адзін — прынамсі, наколькі ўмелі. Але куды часцей гэтыя ўзоры толькі бралі за аснову і творча пераасэнсоўвалі. Кампазіцыя тая самая, эстэтыка, сімволіка… Але тыпажы ўжо нашы, мясцовыя. Дэталі інтэр’ера, архітэктура, прадметы побыту цалкам адпавядаюць нашаму асяроддзю. 

— Узнікае пэўная дылема: з аднаго боку, упісанасць у агульную хрысціянскую традыцыю, з іншага — унікальны аўтарскі візуальны досвед… 

— Зразумела, у іканапісе ёсць абавязковыя элементы для пэўных сюжэтаў: склад персанажаў, атрыбуты, якія традыцыйна належаць героям ды якія паказваюць, хто ёсць хто. Скажам, Юду ў “Тайнай вячэры” мы пазнаем дзякуючы мяшэчку з грашыма, схаванаму за спінай. Але пры гэтым могуць прысутнічаць і дадатковыя, неабавязковыя элементы. Прыкладам, стол сервіраваны так, як было заведзена ў нас пару соцень гадоў таму, нават відэльцы і нажы раскладзены. Мабыць, мастак без задняй думкі адлюстроўваў знаёмыя рэаліі. 

— Ці часта сустракаюцца такія мілыя ненаўмысныя адсылкі? 

— Так, гэта зусім не рэдкасць. Скажам, на іконах Раства Хрыстова можна ўбачыць тыя традыцыйныя паскі, якімі павязвалі спавітых у пялюшкі немаўлят беларускія мамы. А на заднім фоне — хаты, крытыя саломай або дранкай… Даволі часта трапляюцца збанкі ды іншы посуд, характэрны для таго часу. 

— Ці можна казаць пра нейкія рэгіянальныя школы іканапісу? Калі так, чым яны адрозніваліся? 

— Сто гадоў таму пачынальнік беларускага мастацтвазнаўства Мікола Шчакаціхін акрэсліваў некалькі з тых школ, грунтуючыся на вядомым яму матэрыяле: магілёўскую, віцебскую... Сапраўды, такі буйны праваслаўны горад, як Магілёў, канешне, доўгі час з’яўляўся іканапісным цэнтрам, там існавала пераемнасць, і можна гаварыць пра магілёўскую школу. Верагодна, што яшчэ ў адным праваслаўным цэнтры — Слуцку — становішча было падобнае. 

Пазней даследчыкі пачалі згадваць і іншую школу — заходнепалескую. Але пра такія абагульненні заўсёды можна спрачацца, бо няма сумневу, што іканапісных цэнтраў там прысутнічала некалькі: іконы прыкметна адрозніваюцца. 

Да ўсяго рэгіянальныя асаблівасці найчасцей заўважыць хіба спецыяліст: яны не заўсёды тычацца вобразаў — бывае, напрыклад, маюць дачыненне да тэхналогіі. Скажам, іканапіс таго ж Палесся адрозніваецца па спосабе афармлення фону, які на ўсходзе звычайна быў ляпны, выпуклы, а на захадзе — заглыблены, праразны. 

Калі гаварыць менавіта пра народную школу, то цяпер дакладна вызначана адна — у паселішчы Бабічы на Гомельшчыне. Яна сфарміравалася ў больш позні час, чым папярэднія, — недзе ў канцы ХVІІІ стагоддзя — і праіснавала даўжэй: яе прадстаўнікі, браты Гераковы, працавалі да 1920-х. Творчасць гэтай школы пры любым падыходзе можна смела назваць народнай, бо і майстры мелі адпаведнае паходжанне, і іх вырабы актыўна пайшлі ў масы ў ХІХ ст. — такія іконы былі не толькі ў храмах, але і ў хатах. 

— Ці сустракаюцца на беларускіх абразах арыгінальныя сюжэты, уласцівыя толькі нашаму сакральнаму мастацтву? 

— Хіба зрэдку, бо асноўная частка сюжэтаў была пашырана ва ўсім хрысціянскім свеце. Калі казаць пра тыя, што склаліся менавіта на нашых землях, то можна прыгадаць, напрыклад, ікону 1852 года ў Музеі старажытнабеларускай культуры, якая распавядае пра цудоўнае з’яўленне абраза Божай Маці Ляснянскай. Пастушкі заўважылі на дрэве дзівоснае ззянне, вырашылі паглядзець, што там, — і сярод лісця ўбачылі ікону. 

— Мне, па шчырасці, падалося, што на абразе адлюстравана з’яўленне знакамітай Жыровіцкай Багародзіцы... 

— Многія так і думаюць— тым больш і легенды вельмі падобныя: пастушкі, дрэва… Ікона Маці Божай Жыровіцкай таксама адлюстроўвае лакальную гісторыю. Іншая справа — падобныя сюжэты сустракаліся неаднойчы. Ляснянскі абраз паходзіць з мясцовасці на самай мяжы Беларусі і Польшчы. На жаль, пра яго сёння мала хто ведае. 

— Якія незвычайныя лёсы складваліся ў беларускіх абразоў? 

— Ведаеце, у беларускіх варунках бадай самы нестандартны выпадак — гэта калі ікона правісела ўвесь час у храме, для якога была створана, і ніхто яе там не чапаў. Праз розныя гістарычныя пературбацыі абсалютнай большасці абразоў — прынамсі тых, пра якія мы нешта ведаем, — давялося ладна павандраваць. 

Паказальны лёс групы ікон з царквы ў Латыгаве на Віцебшчыне. Гэта цудоўны прыклад наіўнага жывапісу сярэдзіны XVIII стагоддзя — прычым мастацкую вартасць артэфактаў ацанілі яшчэ ў канцы ХІХ ст. Тады творы патрапілі ў Віцебскае сховішча старажытнасцей — адзін з першых музеяў на беларускіх землях. У 1925-м, ужо за Саветамі, іконы экспанаваліся як выбітны ўзор старадаўняга мастацтва ў Мінску на Першай Усебеларускай мастацкай выставе — у адной абойме, скажам, з крыжам Еўфрасінні Полацкай. Пасля апынуліся ў калекцыі Беларускага дзяржаўнага музея — “дзядулі” Нацыянальнага гістарычнага. Адтуль дзве з іх з некаторымі іншымі сакральнымі рэчамі былі вывезены на часовае экспанаванне ў Маскву. Менавіта таму вайну абразы перажылі спакойна— ды засталіся ў Расіі. Толькі ў 1970-я пачаліся размовы аб вяртанні ікон у Беларусь. Зразумела, справа гэта не такая і простая, але ў выніку неяк удалося паразумецца, і цяпер абразы зноў у Мінску. Ёсць іконы, якія падчас вайны з Беларускага дзяржаўнага музея разам з іншымі разнастайнымі помнікамі былі вывезены ў Германію, але неўзабаве патрапілі на радзіму. 

— А ў якой ступені наогул захаваўся, так бы мовіць, культурны пласт старажытнага беларускага іканапісу? Ці можна гэта неяк ацаніць у працэнтах? 

— Сёння навукоўцам вядомыя самае большае паўтары тысячы беларускіх абразоў, створаных да канца XVIII стагоддзя (найдаўнейшыя датуюцца XV ст., але падобных літаральна адзінкі). Цяпер тыя артэфакты займаюць пачэснае месца ў калекцыях галоўных беларускіх музеяў, сёе-тое засталося і ў храмах. У прыватных зборах калі нешта і ёсць, то зусім няшмат. 

Колькі ж такіх ікон было наогул? Безумоўна, можна толькі меркаваць. Прывяду ў якасці арыенціра ўсяго адну лічбу. Даследуючы грэка-каталіцкае мастацтва Беларусі, я сабрала звесткі пра 2600 цэркваў і капліц толькі названай канфесіі — не кажучы ўжо пра іншыя. Уявіце, колькі тыя храмы маглі мець абразоў… Ну, хай па дзесяць у сярэднім. І гэта калі лічыць вельмі сціпла, бо ў многіх цэрквах было, вядома ж, значна больш… Вось вам і прыблізны працэнт. Таму кожны ўзор беларускага іканапісу — сапраўдная залацінка ў скарбонцы нацыянальнага мастацтва, якая дайшла да нас літаральна цудам. 

Газета "Культура" №16 ад 22 красавіка.

Ілья СВІРЫН